الگوی روابط انسانی در مدیریت بومیاستاد محمد علی فقیه و همکاران

چکیده:در این پژوهش از روش تحقیق نظریه داده بنیاد بهره برده شده است که درصدد پاسخ به این سؤال اصلی است : آیا مطالعه روی موضوع روابط انسانی در مدیریت اسلامی ایرانی، می تواند به ارائه یک الگوی بومی منجر شود؟  با توجه به متدلوژی مختار و با استفاده از روش‌های مرسوم جمع‌آوری اطلاعات، مجموعه‌ای جامع از اطلاعات مرتبط با سؤال، گردآوری شد سپس اطلاعات به‌دست‌آمده به دسته‌های متعددی تقسیم‌بندی شدند که درنتیجه منجر به شکل‌گیری 4 مقوله‌ شد؛ جمع‌آوری اطلاعات در اینجا پایان نیافت، بلکه به تدریج بنا بر ضرورت اطلاعات مورد نیاز گردآوری شد تا زمانی که در حوزه‌های موردنظر مطالب جدیدتری یافت نشد و این، نقطه اشباع (saturation point) جمع‌آوری داده بشمار آمد. سپس بر اساس این تحقیق، مدل مفهومی طراحی شد که درآن ، کرامت انسان موضوعی فطری، حاکمان نماینده و خادم و مردم ولی نعمت آنها به حساب آمده در نتیجه حاکمان از اینکه مردم به آنها اعتماد کرده و امور خود را به آنها واگذار کرد ه اند شاکر ند،  بنابراین پایه های حکومتی آنها مستحکم شده و با استفاده از این ظرفیت اجتماعی ، کشور یا سازمان پیشرفت خواهد کرد و در انتهای پژوهش، الگوی هفتگانه روابط انسانی اسلامی ایرانی(عمق تماس) شامل؛ عدالت، مشورت، قدرشناسی، تواضع، مردمی بودن، اخوت اسلامی و سعه‌صدر ارائه گردیده است

واژه های کلیدی :انسان ، سازمان ، روابط انسانی، فرهنگ اسلامی ایرانی، مدیریت بومی مقدمهشواهد تاریخی نشان می‌دهد تولید علم در این سرزمین پهناور و با فرهنگ، به صدها سال قبل و بخصوص دوران بعد از اسلام برمی‌گردد و بسیاری از اسناد مؤید آنست که کشورمان در فرایند دانش‌زائی جهان، سهم به سزا داشته و جزء معدود ممالک پیشتاز بوده است، به‌طوری‌که صاحب‌نظران معتقدند، مبانی و اصول علمی فراوانی در جهان وجود دارد که مولد آن ایرانیانی همچون ابن‌سینا، رازی، خوارزمی، بیرونی وغیره بوده‌اند –  اگرچه ، گاهی دیده می‌شود این مبانی با کمال تأسف به نام اشخاصی از دیگر کشورها ثبت شده است - که البته این، وظیفه علما و پاسداران حریم فرهنگ کشور را سنگین‌تر می‌کند، چرا که باید ضمن حفظ دستاوردهای قبلی و حراست از حقوق معنوی ملی، با نوزایی علمی دوباره به سطح پیشتازی دست یابند. این تحقیق ‌درصدد برداشتن گامی هر چند کوچک در جهت حفظ و حراست از ذخائر فرهنگی کشور اسلامی‌مان برآمده و با استفاده از منابع معتبر علمی، تاریخی و روائی، تلاش خود را برای ارائه الگویی از روابط انسانی در مدیریت اسلامی ایرانی معطوف داشته است. در فصل نخست ، دیدگاه‌های مختلف درباره انسان، مفاهیم سازمان، مدیریت و ارتباطات انسانی مطرح شده است. در فصل دوم،‌ تلاش شده تا به جمع‌آوری اطلاعات تاریخی و ارائه نمونه‌هایی از روابط انسانی در رفتار حاکمان ایران قبل و بعد از اسلام پرداخته شود. همچنین در فصل سوم اختصاصاً به جمع‌آوری اطلاعات و ارائه نمونه‌هایی از سیره عملی پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (ع) در خصوص توجه به انسان و نیروی انسانی پرداخته شده است. در فصل چهارم ، اطلاعات مستندی از روابط انسانی در دوران پس از انقلاب اسلامی و سیره مدیریتی حضرت امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری و شهدای بزرگواری همچون رئیس‌جمهور شهید، رجائی  و رئیس قوه قضائیه شهید، دکتربهشتی   ارائه گردیده است. در فصل پایانی با پرورش داده‌ها و استفاده از شیوه شناسی استقرائی کشف نظریه، به ایجاد ارتباط بین اطلاعات و داده‌های فصول قبل پرداخته شده و الگوی «روابط انسانی در مدیریت اسلامی ـ ایرانی» ارائه شده است.

بیان مسئله و ضرورتیکی از بنیان های اساسی زندگی اجتماعی برقراری ارتباط مؤثر با دیگران می¬باشد و این حاصل نمی¬شود مگر با به رسمیت شناختن هر فرد انسانی به‌عنوان موجودی مختار و مستقل؛ در این صورت است که بحث تعامل و ارتباط مؤثر پا به عرصه وجود گذاشته و مطرح می گردد. قاعدتاً هر اجتماع انسانی نیازمند به فردی راهنما و آشنا به پیچ‌وخم‌های راه، جهت طی مسیر و دست¬یابی به اهداف خود می باشد که می¬توان از آن فرد به‌عنوان مدیر یا رهبر آن اجتماع نیز یاد نمود؛ نقطه حائز اهمیت این است که میزان مقبولیت یک مدیر یا رهبر با توجه به میزان رعایت و یا عدم رعایت هنجارهای ارتباطی متفاوت خواهد بود؛ به‌گونه‌ای که هرچه پایبندی وی به این هنجارها بیشتر باشد، در بین اعضای اجتماع از پذیرش بالاتری برخوردار خواهد بود، ازجمله‌ی این هنجارهای ارتباطی که از مجموع مطالب فصل اول حاصل آمد، می¬توان به توجه به ماهیت نیازهای ارتباطی افراد، توجه به رشد یافتگی افراد، توجه به سطوح مختلف نیازهای افراد، امانت‌داری، مسئولیت‌پذیری، نظارت بر امور، معتمد بودن، مشارکت دادن افراد در فرآیند تصمیم¬گیری، استفاده از روش های انگیزشی مناسب وغیره اشاره نمود. با توجه به اهمیت برقراری ارتباط مؤثر و نقش آن در موفقیت عملکرد گروهی و با در نظر داشتن جایگاه ارتباطات در تعالیم بشری و اسلامی و اهمیت آن در امر مدیریت و رهبری، در این تحقیق به بررسی و برجسته نمودن کلیدهای اصلی در بحث ارتباطات انسانی مؤثر و با رویکردی ایرانی و اسلامی پرداخته شده است.

بررسی شیوه‌های رفتاری روابط انسانی در حاکمان ایران :شواهد تاریخی حاکی از آنست که عدالت‌خواهی، ظلم‌ستیزی، صلح‌خواهی و توجه به همنوع و بخصوص رعایت حال افراد ضعیف‌تر، از خصوصیات فرهنگی ایرانیان بوده که در دو پدیده مهم بروز یافته است،اول اینکه برخی عناصر این فرهنگ، حتی در رفتار برخی پادشاهان ایرانی چه دوره باستان و چه دوره نوین (به عنوان شهروندان ایرانی) نیز بروز و ظهور داشته، به‌طوری‌که گاه از پس پرده ضخیم اعمال ظالمانه و قدرت‌طلبانه آن‌ها نیز قابل مشاهده بوده است و دوم اینکه این ویژگی‌های اصیل در فرهنگ ایرانی، زمینه‌ساز پذیرش دین رحمت و صلح یعنی دین اسلام، توسط قاطبه مردم این سرزمین کهن گردید که مسیر سرنوشت آن‌ها را به‌طورکلی عوض کرد. در این تحقیق گذری بر تاریخ ایران پیش از اسلام و دو سلسله‌ی هخامنشیان و ساسانیان و مروری بر ایران بعد از اسلام و عملکرد دو نمونه از سلسله‌های حاکمان این دوره (صفویان و زندیان) شده است.

نمونه‌هایی از شیوه های رفتاری در بزرگان اسلام :زندگی اجتماعی مستلزم یکسری از قوانین و هنجارهایی در زمینه‌های مختلف اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و غیره می‌باشد. اهمیت هنجارهای اخلاقی برای برخورداری از جوی آرام در جامعه که بر پایه‌ی رعایت حقوق متقابل افراد استوار باشد بر کسی پوشیده نیست به‌گونه‌ای که در هر آیین و مسلکی شاهد توصیه‌هایی در این زمینه می‌باشیم. در دین اسلام نیز به‌عنوان دینی همه‌جانبه و جهانی به‌کرات شاهد توصیه‌های اخلاقی در زمینه‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی بوده‌ایم، به‌طوری‌که می‌توان گفت قوانین این دین، جهان‌شمول‌ترین و کامل‌ترین قوانین بشر تا به امروز بوده است که توصیه بر آن و توجه به ابعاد مختلف آن با ظرافت و دقتی وصف‌ناپذیر به‌کرات در قران کریم و در کلام و سیره‌ی عملی پیامبر مکرم اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) جاری گشته است؛ ازجمله‌ی این قوانین که در ارتباط مستقیم با بهبود روابط انسانی در حوزه‌ی مدیریت و رهبری بوده است و در این تحقیق بدان‌ها اشاره گشت، می‌توان به: توجه به اصل وحدت فکری و روحی در هدف و عقیده در کار؛ تواضع، بردباری، مهربانی، نرم‌خویی، سعه‌صدر، گذشت و تغافل، صبوری، انتقادپذیری، پاسخگویی، پرهیز از کبر وعُجب، رعایت اعتدال، احترام و همدلی، به رسمیت شناختن آرا و عقاید دیگران، تشریک‌مساعی و هم‌افزایی، اعتماد، امانت‌داری، وفای به عهد و پرهیز از خلف وعده، نظارت، صداقت ، اخوت اسلامی و پرهیز از خدعه و فریب، برقراری عدالت، شایسته‌سالاری، توجه به توانایی افراد، پشتیبانی‌های مادی و معنوی، تشویق و تنبیه بجا و اصولی وغیره اشاره نمود. نمونه‌هایی از شیوه های رفتاری حاکمان پس از انقلاب اسلامی :شکل‌گیری یک انقلاب، متکی بر عوامل و شرایط متعددی است که هرکدام در جای خود جای نقد و بررسی دارد اما دراین ‌بین نقش رهبران انقلابی در ساماندهی و هدایت جریانات اجتماعی برکسی پوشیده نیست، چراکه در طول تاریخ شاهد حرکت‌های انقلابی¬ای بوده‌ایم که براثر عدم رهبری مناسب، از دست‌یابی به کمال مطلوب‌خود بازماندند. آنچه در انقلاب اسلامی ایران رخ داد حرکتی خودجوش بود که با رهبری مدبرانه‌ی امام خمینی (ره) به ثمر نشست و با ژرف¬اندیشی¬ها و مصلحت بینی‌های آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی) تا به امروز تداوم یافته است. همچنین نقش شخصیت‌های انقلابی¬ای که در جهت حفظ و تحکیم پایه¬های این انقلاب بزرگ گام برداشتند غیرقابل‌انکار و تحسین‌برانگیز است ،  اما آنچه موجب زنده ماندن این روحیه¬ی انقلابی تا به امروز بوده، در نظرگرفتن نکات ظریفی است که در هدایت این جریان به آن توجه شده است. نکاتی همچون خود را خادم مردم دیدن، توجه به مسیر فکری و روحی و نیازهای آحاد جامعه، توجه به ظرایف مذهبی و علایق دینی مردم، آینده‌نگری، هم سو بودن با ارزش های مردم، ایجاد فضای اتحاد و اعتماد و همدلی دوطرفه میان رهبر و لایه‌های مختلف جامعه و باقی ماندن بر سر تعهد و آرمان‌هایی که با مردم بسته‌شده، موقعیت‌شناسی و سیاست‌گذاری‌های دقیق وغیره ، و این راز استواری و تحکیم هرچه بیشتر این پیوند دیرینه و انسان‌سازبوده است. در این پژوهش مروری مستند برسیره مدیریتی حضرت امام خمینی (ره)، مقام معظم رهبری و شهیدان بزرگواری همچون رئیس‌جمهور شهید، رجائی  و رئیس قوه قضائیه شهید، دکتربهشتی شده است.

روش‌شناسی پژوهشاین پژوهش درصدد پاسخ به این سؤال اصلی است که:آیا مطالعه روی موضوع روابط انسانی در مدیریت اسلامی ایرانی، می¬تواند به ارائه یک الگو منجر شود؟برای این کار، از روش تحقیق کیفی و نظریه داده بنیاد استفاده شده است چرا که یک روش پژوهش استقرایی و اکتشافی است که به پژوهشگران در حوزه های گوناگون امکان می دهد تا به جای اتکا به تئوری های موچود و از پیش تعریف شده ، خود به تدوین تئوری اقدام کنند. ازاین‌رو بر اساس این متدلوژی و به منظور دست‌یابی به پاسخ سؤال  اصلی تحقیق ،به جمع‌آوری داده های مرتبط، از طریق روش مطالعه کتابخانه‌ای و مراجعه به بیش از 60 منبع علمی و تاریخی و غیره پرداخته شد. نظریه داده بنیاد مجموعه ای از شیوه ها برای توسعه دادن نظریه استقرایی در مورد یک پدیده است . (نیومن ، 1997، ص 234) . موضوع این روش تحقیق ، کشف تئوری بر اساس گرد آوری نظام مند داده ، در پژوهشهای علوم اجتماعی است،  انگیزه اصلی، رسیدن به مرحله ای از شناخت در مورد  موضوع مورد مطالعه است که محقق را قادر می سازد تا نظریه ای که ساخته است را بر اساس داده های واقعی استحکام ببخشد . ( گلاسر و استراوس ، 1967، ص 13) . از آنجاییکه متدلوژی نظریه داده بنیاد قابلیت نظریه پردازی در حوزه مفاهیم مدیریتی را دارد ، می تواند در این حوزه نیز به خوبی مورد استفاده قرار گیرد . (سوسا ، 2006 ، ص 325) با توجه به مطالب بالا ، به نظر نویسندگان مقاله رسید که استفاده از این استراتژی که در اغلب روش‌های علوم اجتماعی مورد استفاده قرار می‌گیرد، منطقی‌ترین روش برای تحصیل حاصل باشد، چرا که این روش نشان می‌دهد که با چه دقتی می‌توان به واقعیت‌ها دست یافت و در این راه، چگونه نظریه می‌تواند با دقت علمی بیشتری مورد آزمون قرار گیرد» (دانایی فرد،1386، ص72) . درنتیجه استفاده از این روش، فرصتی برای بررسی دقیق و پاسخ به سؤال مدنظر تشخیص داده شد. در ادامه با توجه به مدل فرایند اجرا ی استراوس (داده – کد ها – مفاهیم – مولفه ها – تئوری ) فرایند به این شرح انجام شد ، در ابتدا با استفاده از روش‌های مرسوم جمع‌آوری اطلاعات، مجموعه‌ای جامع از اطلاعات مرتبط با سؤال، گردآوری شد. سپس اطلاعات به‌دست‌آمده با توجه به مفهوم موردنظر از بوم (ایرانی –اسلامی) به دسته‌های متعددی تقسیم‌بندی شدند که این عمل موجب ایجاد دیدی عمیق‌تر نسبت به موضوع موردبررسی و درنتیجه منجر به شکل‌گیری 4 مقوله‌ شامل؛  مبانی علمی و مفاهیم، شیوه ‌های رفتاری حاکمان ایرانی، بزرگان اسلام و انقلاب اسلامی ایران شد؛ اما جمع‌آوری اطلاعات در اینجا پایان نیافت، بلکه همان‌گونه که ابعاد مختلف سؤال در طول تحقیق روشن‌تر می¬شد، بنا بر ضرورت ، اطلاعات مورد نیاز گردآوری می¬شد تا زمانی که در حوزه‌های موردنظر مطالب جدیدتری یافت نشد و این نقطه اشباع (saturation point) جمع‌آوری داده ها برای تحقیق  بشمار آمد. نگاهی بر مقولات و مولفه های تحقیق: 1.    مقوله مبانی علمی و مفاهیم:مطابق آیه 70 سوره اسراء، خداوند به انسان کرامت ذاتی بخشیده و بر بسیاری از مخلوقات خود برتری داده است و به گفته استاد مرتضی مطهری، از نظر قرآن، انسان موجودی است نیمه ملکوتی و نیمه مادی و ظرفیت علمی و عملی‌اش نامحدود است و از شرافت و کرامت ذاتی برخوردار است. از طرفی دیدگاه مادی که نماد آن مارکسیسم می‌باشد برای انسان فطرت و غریزه نمی‌شناسد و هرگونه ذات و سرشت درونی را برای آن نفی می‌کند و همه آنچه که با عنوان فطرت شناخته می‌شود را عطای جامعه می‌داند و برای انسان شأن یک ماده خام را قائل است که به کارخانه جامعه تحویل داده می‌شود و از خود هیچ اراده و اقتضائی ندارد. همچنین در این مقوله مفاهیمی همچون سازمان (پدیده اجتماعی و هماهنگ برای رسیدن به هدف)، مدیریت (فراگرد بکار گیری بهره‌ورانه منابع انسانی و مادی سازمان برای رسیدن به هدف) و ارتباطات انسانی (مشارکت دو انسان در انتقال پیام در سایه اعتماد به هم) دانسته شد؛ و در اسلام نیز ماهیت ارتباط بر مبنای احترام متقابل و منطبق بر ارزش¬های فطری تعریف و تبیین شد. 2.    مقوله شیوه  های رفتاری حاکمان ایران در روابط انسانیدر این مقوله دانستیم که فرهنگ ایرانی سرشار از صلح و محبت و نوع‌دوستی و احساس مسئولیت است به‌طوری‌که حتی بعضاً رفتارهای حاکمان و پادشاهان نیز متأثر از آن بوده است. همچون رفتار مناسب پادشاهان هخامنشی با اسرای کشورهای مغلوب، رعایت حقوق شهروندان، مشورت، مدارا و یاشعار پرهیز از دروغ. و نیز در این مقوله اشاره شد به روح صلح‌خواهی و عدالت‌جویی ایرانیان که عامل مهمی در پذیرش پیام اسلام در سطح وسیع در ایران بود و پس از آن بود که حاکمانی مثل پادشاهان صفوی در ایجاد وحدت کلمه و هم‌افزائی ملی، مطلع بودن از وضع مردم گام برداشته و یا در دوره زندیان که شعار وکیل‌الرعایایی بجای پادشاهی نشست و سخت نگرفتن به مردم، مهربانی با آن¬ها، ‌تواضع و احترام به علم و علما جدی شد. 3.    مقوله شیوه  های رفتاری پیامبر اسلام (ص) و ائمه هدی (ع):در این مقوله به مفاهیم و آموزه‌های اسلام پرداخته شد از جمله اخلاق نیکو با زیردست، مهرورزی با خلق خدا، راست‌گویی و صداقت، ‌مشورت، تغافل و سهل گیری بر مردم،‌ فرهنگ عقد اخوت میان مسلمانان، وفای به عهد و اعتماد بین مردم و حاکمان الهی، احترام به آحاد مردم سعه‌صدر، انتقادپذیری، همکاری و هم‌افزائی و تعاون، تواضع رابطه اقناعی و عدالت و قدرشناسی و تشویق زیردستان، برابری کرامت انسانی همه انسان¬ها، تغافل (بخشش خطاهای سهوی) و همدلی. 4.    مقوله شیوه  های رفتاری حاکمان بعد از انقلاب اسلامیدر مقوله حاضر دانستیم، امام خمینی (ره) به عنوان یک مرجع تقلید با ملیت ایرانی، با تلفیق دو فرهنگ ایرانی و اسلامی، حکومتی مدرن و مبتنی بر آموزه‌های اسلام و رأی مردم را پایه‌گذاری کردند و ضمن پرهیز دادن جامعه از ملی‌گرایی(افراطی)، آن¬ها را به سوی وحدت اسلامی و هم‌افزائی دو نیروی ملی و دینی در جهت اهداف الهی و فطری سوق دادند. در منش حکومتی او میزان رأی مردم، انتقاد از مدیران ارزش و عنوان خدمتگزاری ارزشمندتر از رهبری است، مردم اصیل هستند و از حاکمان بهترند، رسیدگی به وضع مردم در رأس کارهاست، اعتماد کامل به مردم وجود دارد، خدمت به ایثارگران خدمت به نبی اکرم (ص) است، ساده‌زیستی ارزش مهم تلقی می‌شود و مدیریت و حکومت امانت است. همچنین از دیدگاه تئوریسین انقلاب اسلامی علامه مرتضی مطهری، مهم¬ترین عوامل تداوم انقلاب اسلامی استمرار عدالت‌خواهی و احترام به آزادی‌های معقول است. در سیره عملی مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای هم ارتباط با سطوح پائین مردم یک هنجار و ارزش حاکمیتی محسوب می‌شود، پیوست عدالت اجتماعی لازمه قطعی برنامه‌های توسعه نظام است، ایثارگران به عنوان از خودگذشتگان دینی وملی تکریم می‌شوند، رفتار قبل و بعد از مسئولیت تفاوت نمی¬کند، حقوق مخالفان در حکومت اسلامی رعایت می‌شود، انتقادپذیری ارزش است، مشورت از اصول تصمیم‌گیری است، اخوت اسلامی و یکپارچگی ملی و اسلامی باعث پیشرفت است. همچنان که در الگوهای رفتاری رئیس‌جمهور، رئیس قوه قضائیه و نمایندگان شهید مجلس شورای اسلامی نیز نمادهای ارتباط انسانی مثل مدیریت برادرانه، گوش دادن به صحبت مردم، انتقادپذیری، ‌صحبت کردن بدون ترس مردم با آن¬ها، تواضع، احترام وافر به کارکنان، کار جمعی و تیمی کردن، حلیم بودن و رفتار صادقانه به‌طور برجسته دیده می‌شود.

مدل مفهومی پژوهش :بر اساس این مدل مفهومی ، در فرهنگ اسلامی، ایرانی کرامت انسان موضوعی فطری و واقعی است و حاکمان باید به آن احترام بگذارند و خود را، نه حاکم بر مردم که نماینده و خادم آ نها بدانند و مردم را ولی نعمت و صاحب اختیار خود به حساب آورند. این رویکرد باعث می شود تا حاکمان دائما از اینکه مردم به آنها اعتماد کرده و امور خود را به آنها واگذار کرد ه اند شاکر باشند، بنابراین پایه های حکومتی آنها مستحکم شده و با استفاده ازاین ظرفیت اجتماعی، کشور یا سازمان را خواهند ساخت. الگوی روابط انسانی اسلامی – ایرانی   (عمق تماس)بر اساس یافته های این پژوهش، هفت عنصر زیر ، فصل مشترک فرهنگ بومی کشورمان در دوره های مختلف، بخصوص دوره اسلامی در حوزه روابط انسانی محسوب می شود که با نام مخفف (عمق تماس) معرفی می شود. 1 .عدالت: Justice    قدرت، امانت نزد حاکمان است و باید صرف برقراری عدالت و ایجاد فرصت های برابر برای رشد همه مردم شود. 2. مشورت: Consulation    همه چیز را همه کس دانند و استفاده از دانش دیگران شرط عقل است. 3. قدرشناسی: Appreciation   در آموزه های دینی و قرآنی، کسی که کار نیکو می کند با کسی که کار نیکو نمی کند برابر نیست و تشویق و قدردانی از کار نیکو، لازمه ایجاد انگیزش در نیروی انسانی است.به طوری که طبق حدیث شریف نبوی(ص) لا یشکر الله من لا یشکر الناس.  (من لا یحضره الفقیه، ج 4 ، ص 380) 4. تواضع: Humility   کرامت همه انسان ها برابر است و باید رفتار مدیران با زیردستان متواضعانه و در عین حال همراه با قاطعیت باشد. 5.  مردمی بودن : popularist  کاهش فاصله قدرت و وجود ارتباط مؤثر و رابطه اقناعی با مردم، از ویژگی های مدیر و رهبر است ، این روش باعث پایداری قدرت ، بهر ه وری نیروی انسانی و پیشرفت می شود )نظام حکومتی در اسلام بر همین پایه استوار است( 6.  اخوت اسلامی: Islamic Brotherhood   آموزه هایی همچون " انما المؤمنون اخوه " ، " تعاونوا علی البر و التقوی " و "سنت عقد اخوت " ، راهنمای اسلامی ایجاد بهترین و صمیمانه ترین رابطه انسانی  )یعنی رابطه برادری( درمیان مردم است که با ترویج صداقت، اعتماد، همدلی وهم افزائی و نهایتاً باعث ایجاد بهره وری و پیشرفت در جامعه میگردد. 7.  سعه صدر: Tolerance   مردم داری، مهرورزی، مدارا با مغلوبین و اصل تغافل در مقابل اشتباهات سهوی افراد ، از رموز موفقیت در حکومت داری  است.

نتیجه :همان‌طوری که ملاحظه می شود هماهنگی وصف‌ناپذیر بین عناصر اصلی فرهنگ ایرانی با آموزه‌های اسلامی، باعث تولد پدیده مترقی و پایه داری، به نام" فرهنگ اسلامی ایرانی" گردیده است که باید آن را مدیون تلاش‌های خستگی‌ناپذیر نخبگان ملی و دینی این سرزمین، بخصوص سرآمد معاصر آنان ، حضرت امام خمینی (ره) دانست . با دقت نظر در داده‌ها و تجزیه و تحلیل  و اکتشاف ارتباط بین آن ها که حاصل تلاش علمی انجام  شده ، می باشد مجموعه ای به هم مرتبط و منسجم بدست آمده است که می توان آن را به عنوان "یک الگوی روابط انسانی اسلامی و ایرانی"   که برگرفته از آموزه ها وسیره عملی رهبران و بزرگان ایران اسلامی است به علاقمندان معرفی کرد .

منابع : 1. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، جلد 1، قم: علامه. 2. اصغری، جمشید، (1386). مبانی سازمان و مدیریت، چاپ اول، تهران، صفار-اشراقی. 3. انصاری، حمید، (1388)، زندگینامه امام خمینی، خلاصه‌ای از کتاب حدیث بیداری، معاونت آموزش و پژوهش بعثه نظام معظم رهبری. 4. انصاریان، حسین، (1386)، مفاتیح‌الجنان، جلد 1، قم، دارالعرفان. 5. بی‌طرفان، محمد، (1389)، فراز و فرود صفویان، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 149. 6. پاینده، ابوالقاسم، (1382)، نهج الفصاحه: مجموعه کلمات قصار حضرت رسول (ص)، چاپ چهارم، تهران، علمی. 7. پیرنیا، حسن، (1392)، تاریخ کامل ایران، تهران، اروند. 8. تنکابنی، مرتضی، (1386)، نهج الفصاحه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 9. تنهاتن ناصری، ایرج، (1382)، مسأله¬ی حاکمیت و مشروعیت آن در عهد کریم‌خان زند، نامه¬ی انسان‌شناسی، شماره¬ 3. 10. جاوید، محمد جواد؛ جمالی، فریما، (1388)، تعامل عدالت و دولت در ایران باستان با تأکید بر تحقیقات تاریخی در حقوق هخامنشیان، فصلنامه حقوق، شماره 4. 11. حق پناه، رضا، (1383)، انتقاد و انتقادپذیری، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شماره 49 و 50. 12. حقیقی، محمد علی و دیگران، (1384)، مدیریت رفتار سازمانی، تهران، ترمه. 13. حیدری نهند، علی، (1385)، امانت‌داری در فرهنگ اسلامی، مبلغان، شماره 79. 14. دانایی فرد، حسن؛ امامی، سید مجتبی، استراتژی‌های پژوهش کیفی: تأملی بر نظریه‌پردازی داده بنیاد، اندیشه مدیریت، 1386، شماره 2. 15. دانش، اسماعیل، (1384)، تعامل امام علی علیه‌السلام با خلفا در جهت وحدت اسلامی، اندیشه تقریب، شماره 4. 16. دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی درسى، (1369)، آشنایی با مکاتب و اصطلاحات (عقیدتی و سیاسی)، تهران، شرکت چاپ و نشر ایران. 17. دُرّی، نجمه، (1386)، تأثیرپذیری اعراب از ایرانیان در آداب حکومت‌داری، مجله مطالعات ایرانی، 11. 18. دستغیب، عبدالحسین، (1388)، گناهان کبیره، جلد 2، قم، انتشارات اسلامی. 19. دلشاد تهرانی، مصطفی، (1383)، سیره نبوی، انتشارات دریا. 20. دهقانی، مهدی، (1390)، تشکیلات حکومتی و سقوط زندیه، خردنامه، شماره 7. 21. رجائی، غلامعلی، (1377)، سیره شهید رجائی، جلد 1، چاپ اول، تهران، شاهد. 22. رجائی، غلامعلی، (1385)، سیره شهید بهشتی، تهران، چاپ 82، شاهد. 23. رحیمیان، محمد حسن، (1388)، در سایه‌ی آفتاب، تهران، چاپ دهم، شاهد. 24. رسولی محلاتی، سید هاشم، (1388)، غررالحکم و درر الکلم، جلد 2، دفتر نشر فرهنگ اسلامی. 25. رضایی منش، بهروز، (1389)، سازمان اداری ایران در عصر صفویان، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 153. 26. رضاییان، محمد علی، (1379)، مدیریت رفتار سازمانی، چاپ هشتم، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه¬ها (سمت). 27. ری شهری، محمد، (1387)، میزان الحکمه، جلد 6، الحدیث. 28. سبحانی تبریزی، جعفر، (1377)، سیمای انسان کامل در قرآن: تفسیر سوره فرقان، جلد 1، چاپ ششم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. 29. سبحانی تبریزی، جعفر، (1377)، نظام اخلاقی اسلام: تفسیر سوره مبارکه حجرات، چاپ هشتم، قم، بوستان کتاب (دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم). 30. سید رضی (گردآورنده)، (1389)، نهج‌البلاغه (خطبه‌ها، نامه‌ها و سخنان کوتاه امیر مؤمنان امام علی (ع))، ترجمه محمد دشتی، چاپ اول، تهران، مؤسسه نشر شهر. 31. شعار، جعفر؛ روان پور، نرگس، (1380)، گزیده قابوس‌نامه و سیاست‌نامه، پیام نور. 32. شیرازی، علی، (1390)، پرتوی از خورشید، چاپ بیست و سوم، قم، بوستان کتاب. 33. صحیفه‌ی نور، (1364)، جلد 17، شرکت سهامی چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی. 34. صدری مازندرانی، حسن، (1388)، گل‌های باغ خاطره: 110 (صد و ده) حکایت و خاطره‌ی جالب و شنیدنی از زندگانی مقام معظم رهبری، چاپ پنجم، قم، مشهور. 35. صفائی حائری، عباس، (1376)، تاریخ امام امیرالمؤمنین، جلد 2، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران. 36. عباس نژاد، محسن، همکاران، (1384)، قرآن، روانشناسی و علوم تربیتی، جلد 1، چاپ اول، مشهد، بنیاد پژوهش¬های قرآنی حوزه و دانشگاه. 37. عزیزی، عباس، (1380)، نهج‌البلاغه موضوعی، جلد 1، چاپ اول، قم، صلاه. 38. مکارم شیرازی، ناصر (محاضر)، خادم الذاکرین (خادمی اصفهانی)، اکبر، (1385)، اخلاق اسلامی در نهج‌البلاغه (خطبه متقین) جلد 1، قم، نسل جوان. 39. فرهنگ لغت معین. 40. فقیه، محمد علی، (1383)، اثربخشی در ارتباطات و روابط عمومی (مروری بر مفاهیم و شیوه‌ها)، تهران، چاپ اول، شاهد. 41. فقیه، محمد علی، (1388)، مبانی ارتباطات انسانی، چاپ اول، تهران، چاپ اول، لقاء نور. 42. قرائتی، محسن، (1388)، تفسیر نور، 10 جلد، چاپ اول، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن. 43. قرائتی، محسن، (1392)، 300 نکته در مدیریت اسلامی برگرفته از تفسیر نور، تهران، چاپ هفتم، مرکز فرهنگی درس¬هایی از قرآن. 44. قمی، عباس، (1386)، کلیات مفاتیح‌الجنان، سید صادق شفیعی، چاپ اول، تهران، آیین دانش. 45. گفت و شنود با حضرت آیت الله خامنه¬ای در جمع اصحاب رسانه¬ها، (1385)، کارنامه علمی و عملی شهید بهشتی در گفت و شنود با رهبر معظم انقلاب، شاهد یاران، شماره 8. 46. کشمیری، محمد، (1384)، پژوهشی درباره‌ی روی کار آمدن زندیه، بررسی‌های تاریخی، شماره 19. 47. کشوری، احمد رضا، (1371)، نگرشی بر مدیریت اسلامی (8)، درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره 12. 48. گزیدهای از دیدگاههای برخی نخبگان درباره¬ی شخصیت و رهبری حضرت آیت الله خامنه¬ای برگرفته از ویژه‌نامه جام جم به مناسبت بیستمین سال رهبری آیت الله خامنه¬ای، (1388)، گر کسی از من نشانی از تو جوید!، ویژه‌نامه سی امین سالگرد انقلاب اسلامی، سوره اندیشه. 49. اصول کافی، جلد 3. ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات علمیه اسلامیه. 50. محسنیان راد، مهدی، (1390)، ایران در چهار کهکشان ارتباطی، جلد 1، تهران، سروش. 51. مختاری، رضا، (1371)، سیمای فرزانگان، جلد 1، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. 52. مطهری، مرتضی، (1377)، مجموعه آثار شهید مطهری، جلد 18، قم، صدرا. 53. مطهری، مرتضی، (1389)، آینده انقلاب اسلامی ایران، تهران، صدرا. 54. مطهری، مرتضی، (1389)، عدل الهی، تهران، صدرا. 55. مطهری، مرتضی، (1389)، نبرد حق و باطل (به‌ضمیمه‌ی تکامل اجتماعی انسان در تاریخ)، تهران، صدرا. 56. مطهری، مرتضی، (1390)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی (4): انسان در قرآن، تهران، صدرا. 57. مکارم شیرازی، ناصر، (1377)، اخلاق در قرآن، جلد 3، چاپ چهارم، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب علیه‌السلام. 58. مکارم شیرازی، ناصر، جمعی از نویسندگان، (1381)، تفسیر نمونه، 27 جلد، تهران، دارالکتب اسلامیه. 59. مکارم شیرازی، ناصر، جمعی از نویسندگان، (1387)، تفسیر نمونه، 27 جلد، چاپ سی و ششم، تهران، دارالکتب اسلامیه. 60. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، (1378)، صحیفه امام، 21 جلد، نشر مؤلف. 61. نراقی، احمد، (1378)، معراج السعاده. قم، قائم آل محمد (ص). 62. وطن دوست، رضا، (1383)، امانت‌داری در آموزه‌های اسلامی، مجله¬ی تخصصی الهیات و حقوق، شماره 14. 63. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، از روزنه¬ی تاریخ، آدرس اینترنتی: http://www.leader.ir/langs/fa/index.php?p=bio 64. پایگاه اینترنتی معاونت فرهنگی تربیتی مؤسسه امام خمینی (ره)، مجموعه نمایشگاهی آب آیینه آفتاب، آدرس اینترنتی: 91http://farhangisite.ir/node/ 65. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، قطعنامهی ۵۹۸ به روایت رهبر انقلاب، آدرس اینترنتی: 7407 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id= 66. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی سید علی خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، بیانات در مراسم بیعت مسئولان نهضت سوادآموزی، آدرس اینترنتی:

http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2118 67 . Glaser B and Strauss , A. (1967) , “ The Discovery of Grounded Theory : Strategies for Qualitative Research” , New York 68 . Neuman , Lawrence , 1977 ,social research methods : qualitative and quatitative approaches 3d , ed . Boston , Allyn and Bacon . 69 . Sousa . C.A.A Headriks . , P.H. J (2006) , need for grounded Theory in developing a knowledge based view of organization research methods . Vol . , No3 , pp 315 - 338