روش بارش یا طوفان فکری

نظام آموزشی در جهت تقویت زمینه‌های بالقوة خلاقیت نقش مهمی ایفا می‌کند و یکی از مسیرهای ساخت این فضا به کارگیری روش‌های تدریس خلاق و خلاقیت زاست. در فرایند خلاقیت سه محور اصلی وجود دارد: 1 ـ دانش و مهارت‌ها : بدیهی است که برای بروز خلاقیت و نوآوری، فراگیرندگان باید اطلاعات زمینه‌ای مناسبی در مورد موضوع داشته باشند. برای مثال،افراد در حوزة تحصصی علم خود، به نوآوری دست می‌زنند؛ مانند: پزشکان در حوزة پزشکی، صنعت‌گران در حوزة فن‌آوری و صنعت و ... بنابراین یکی از شرایط ایجاد خلاقیت و نوآوری، کسب اطلاعات و مهارت‌های تخصصی است. 2 ـ انگیزة درونی: یکی دیگر از شرایط به وجود آمدن تفکر خلاق، وجود انگیزه‌های قوی در افراد است تحقیقات متعدد ارتباط مستقیم ومؤثر انگیزة درونی وفعالیت‎های خلاقانه را تأیید کرده است. بنابراین فراگیرنده‌ای که براساس میل خودموضوعی انتخاب کند و به تکمیل آن بپردازد در مسیر خلاقیت، موفق‌تر از دیگران خواهد بود. 3 ـ دارا بودن تفکر خلاق: بدونش ک افراید که از توانایی تفکر خلاق برخودارند نسبت به دیگران در رفتارهایشان خلاقیت بیشتری  ملاحظه می‎شود یکی از روش‌های تقویت روحیة خلاق در فراگیرندگان بارش فکری یا مغزی است. این روش فعال و خلاق را می‌توان به صورت راهبردی برای تدریس ارائه داد ومراحل منظم اجرایی بعضی موضوعات درسی را از طریق آن تدریس کرد. تعریف بارش مغزی: «اجرای فن و گردهمایی‌ که از طریق آن عده‌ای می‌کوشند برای یک مسئله بخصوص با انباشتن تمام افکارو اندیشه‌هایی که همان‌جا به وسیلة اعضا ارائه می‌گردد، راه حلی بیابند». در این تعریف چند نکتة اساسی وجود دارد: 1 ـ بارش فکری روش و فنی گروهی است. 2 ـ تلاش فکری و ذهنی به طور گروهی صورت می‌گیرد تا راه حلی به دست آید. 3 ـ راه‌هایی برای حل یک مسئله یاموضوع پیشنهاد می‌شود. 4 ـ بارش فکری، نوعی حملةذهنی به موضوع است که طی آن، شرایطی ایجاد می‌شود تا شرکت کنندگان، فی البداهه نظر خود را ابراز دارند. قوانین روش بارش فکری: رعایت قوانین زیر برای اجرای روش الزامی است: 1 ـ انتقاد ممنوع است: با توجه به این که در جریان بارش فکری، افراد اندیشه‌های غلط یا صحیح خود را ارائه می‌دهند، هر گونه انتقاد یا اعتراض روند فعالیت راکند می‌کند و فکر افراد را به جای تفکر در مورد موضوع، به سوی انتقاد سوق می‌دهد. بنابراین، انتقاد مغایر با اصل بارش فکری است. 2 ـ قضاوت وارزش‌یابی در مورد اندیشه وفکر اعضا ممنوع است: در مراحل بارش فکری، هر گونه ارزشیابی و قضاوت درمورد اندیشه و نظر دیگر اعضا وقت جلسه را تلف و فکر شخص را منحرف می‎کند و بخش مهمی از ذهن فرد متوجه عملکرد می‌شود در نتیجه فرصت تفکر خلاق و بارش فکری کاهش می‌یابد. 3 ـ کمیت اندیشه‌ها و نظریات مطلوب است: هر چه نظریات و اندیشه‌های تولید شده بیشتر باشد، احتمال وجود اندیشه‌های خلاق افزایش می‌یابد. بنابراین، تعداد طرح‌ها نباید کم باشد زیرا این حالت نوعی ایست فکری به وجود می‌آورد. 4 ـ ترکیب، تلقین و تغییر دادن اندیشه دیگران آزاد است: افراد عضو در اجرای روش بارش فکری، می‌توانند اندیشه‌ها ونظریات دیگر اعضا را تغییر دهند، مشابه‌سازی کنند و با ادغام آن‌ها نظریات جدیدی به وجود آورند. این اقدام زمینه را برای بازنگری و دگر بینی نظریات فراهم می‌آورد. 5 ـ به نظریات غیر معقول و غیر منطقی و دور از ذهن باید توجه شود: اصولاً فکرهای جدید و تازه تا زمانی که ایجاد و تولید نشده‎اند، وجود ندارند. پس هر موضوع جدید و بدیع، در اولین نگاه غیرعادی و متعارف نیست و مجموعه‎ای از نظریات و طرح‎هایی که دور از ذهن و نامناسب‎اند، به احتمال قوی بدیع و تازه هستند. 6 ـ حضور افراد داوطلبانه و اختیاری است: با توجه به این که انگیزة درونی در خلاقیت شخصی و‌آزاد اندیشی اهمیت بسیار دارد، حضور کمی و کیفی افراد تحت هیچ فشاری نیست و کاملاً از روی میل و علاقه صورت می‎گیرد. حتی در جریان جلسه نیز اگر عضوی نخواهد بعضی نظریات را اعلام کند، اجباری ندارد. 7 ـ مشابه سازی نظریات آزاد است: از آن جا که هیچ گونه محدودیتی در مورد ذهن افراد وجود ندارد، اگر نظریات نزدیک به هم، در بعضی قسمت‎ها مشابه باشد، اشکالاتی به وجود نمی‎آید و شاید از همین مشابه‎سازی‎ها اندیشه‎های تازه و بکری به دست آید. نتایج تحقیقات «پارس و میدو» در خصوص روش بارش فکری، به طور خلاصه، به شرح زیر است: 1)    آموزش از طریق بارش فکری، توانایی حل مسئله را در افراد بالا می‎برد. 2)    روش بارش فکری بیشتر از روش‎‎های مرسوم آموزشی، به ایجاد عقاید و اندیشه‎های آفریننده منجر می‎شود. 3)    کوشش برای جهت دادن هر چه بیشتر پاسخ سؤالات طرح شده، به افزایش پاسخ‎های آفریننده منجر می‎شود. 4)    دانش‎آموزانی که دوره‎های مربوط به حل مسایل به روش بارش فکری را می‎گذرانند، از کسانی که این دوره را نمی‎گذارنند، در آزمون‎های آفرینندگی گیلوفرد نمره‎های بیشتری می‎گیرند. مراحل روش بارش مغزی: الف) خلاقیت و تولید اندیشه: فعالیت افراد گروه در جلسة بارش فکری، با هدایت و راهنمایی مقدماتی مسئول جلسه شروع می‎شود. با این نوع سازمان دهی، افراد اندیشه‎ها و نظریات خود را بیان می‎دارند و منشی‎ها تمام نظریات را ثبت می‎کنند، رعایت قوانین هفت‎گانه در اجرای این قسمت ضروری است. در حقیقت فعال‎ترین بخش این روش، اجرا و کنترل همین جلسة خلاقیت است که شخص اندیشه‎ای تولید می‎کند و تولیدات خود را ضمن یک تفکر خلاق بیان می‎دارد. راهبردهای مرحلة اول: 1 ـ بیان و تفهیم موضوع جلسه، به وسیلة رئیس جلسه 2 ـ اعلام وظایف اعضاء، منشی‎ها و مشاهده‎کنندکان به وسیلة رئیس جلسه. 3 ـ بیان قوانین جلسه به وسیلة رئیس جلسه 4 ـ شروع جلسه بارش مغزی و ارائه نظریات به صورت چرخشی و نوبتی 5 ـ ثبت نظریات و آرای بیان شده در حین اجرای جلسه به وسیلة منشی ب) قصاوت و ارزشیابی: پس از این که مرحلة تولید اندیشه‎ها در مدت معین صورت گرفت طبیعی است که تعداد زیادی نظریه و طرح به دست می‎آید. در مرحلة دوم، این مجموعه پالایش و نظریات مشابه و نامناسب حذف می‎شود و مشاهده‎گران و اعضای اصلی جلسة بارش مغری، این نظریات را مورد بررسی و ارزشیابی قرار می‎دهند و در نهایت، تعدادی نظریه یا طرح به صورت پیشنهاد و دستاورد اصلی جلسه، اعلام می‎گردد. تشکیلات جلسة بارش فکری: رئیس گروه: رئیس گروه برنامه‎ریز و هدایت کننده گروه است و در ابتدای جلسه آموزش‎های مقدماتی در خصوص اجرا را به اعضا می‎دهد و کنترل جلسه را بعهده دارد. یک یا چند نفر منشی: منشی باید تمام نظریات و اندیشه‎های جدید را ثبت کند تا در پایان جلسه، فهرست کاملی به نام افراد ارائه دهنده تکمیل گردد. بهتر است منشی‎ها خارج یا در کنار جلسه حضور داشته باشند و وظیفه خود را با آرامش کامل انجام دهند. اعضای شرکت کننده: عدة افراد شرکت کننده در جلسه بارش مغزی، متفاوت و از 10 تا 400 نفر متغیر است. به نظر می‎رسد که عدة افراد براساس دایرة اطلاعات آنان از موضوع تعیین می‎شود. مشاهده کنندگان گاه عده‎ای در مقام مشاهده‎گر، بر جلسه نظارت می‎کنند. برداشت‎های خود را می‎نویسند و در صورت لزوم، (در مرحلة دوم) که مرحلة ارزشیابی است، عقاید خود را بیان می‎دارند، معمولاً در جلسات بزرگ، عدة این افراد زیاد است. زمان و طول جلسة بارش مغزی: نظریات متفاوتی در مورد زمان و طول جلسات ارائه شده است. دکتر «سیدنی.جی. پارنز»، استاد دانشگاه بوفالو، که تبحر خاصی در مدیریت جلسة بارش مغزی دارد، زمان را بین 20 تا 45 دقیقه اعلام کرده است. محیط خلاقیت و راهبرد آزاد اندیشی خلاقیت چگونه، تا چه اندازه و در کدام محیط در افراد بروز می‎کند؟ 6% در جلسات طاقت فرسا    10% در جلسات حوصله سربرنده    11% در مسافرت‎ها، رفت و آمد و گفتگوهای اداری و آموزشی 3% در وقت استراحت بین جلسات و کارها    4% در محل کار    13% در ایام تعطیلات و خارج از محل کار 4% در بازی‎ها وسرگرمی‎ها    4%  در هنگام صرف غذا    5% هنگام مشاهدة تلویزیون 1% در حمام    5% در هنگام ورزش    4% در مجامع اجتماعی، باشگاه‎ها و نشست‎های خاص 1% در سایر جاها    28% در طبیعت    1% فنون و راهبردهای خلاقیت همان طور که مشاهده می‎شود، کمترین میزان بروز خلاقیت، با فنون و راهبردهای خاص خلاقانه امکان پذیر می‎گردد. ولی از آن جا که این فنون سامان‎دهی و نظم خاصی ندارند، گاه بهره‎وری حاصل از فنون خلاقیت، از سایر بخش‎ها بیشتر است. حال اگر محیط‎های دیگر بروز خلاقیت را با فنون ویژة این امر تلفیق کنیم، قطعاً اثر بخشی بیشتر خواهد شد. یکی از این فنون، برپایی جلسه آزاد اندیشی است که از آن تحت عناوین بارش فکری، بمباران ذهنی، طوفان اندیشه‎ها جریان سیال سازی ذهن و ... نیز یاد شده است این جلسه شامل دو بخش است، خلاقیت و قضاوت. جلسة خلاقیت مشخصات خاصی دارد. که قبل از این معرفی گردیدند